“हजार साल पुराना है उनका गुस्सा,
हजार साल पुरानी है उनकी नफरत,
मै तो सिर्फ,
उनके बिखरे हुए शब्दों को,
लय और तुकके साथ,
लौटा रहा हूँ,
मगर तुम्हें डर है कि,
आग भडका रहा हूँ । (तुमें डर है)
यो कविता भारतका लोकप्रिय कवि गोरख पाण्डेयको हो ।
यो गोरखको भित्री कविको असली ‘लोकेशन’ हो जहाँबाट कविले वैचारिक पोषण प्राप्त गर्छन् । सत्तासँग पैठाजोरी नखोज्ने कवि के कवि ? जो कवि सत्ताविरोधी हुन्छ उही कवि जनकवि हुन्छ ।
गोरख पाण्डेयले यो संसार छाडेको पनि लामो समय बितिसकेको छ । समयसँगै गोरखको कविताहरु झन् बढी लोकप्रिय हुँदै गएका छन् ।
गोरख आन्दोलनका कवि हुन् ।
आन्दोलनले नै गोरख र उनका कविताहरुलाई लोकप्रिय बनाएको हो । विद्यार्थी र युवा आन्दोलनमा गोरखका कविता जति पढिन्छन्, जति उनका गीतहरु गाइन्छन् । यति अवसर सायदै उनका अन्य समकालिन कविहरुले पाएका होलान् ।
गोरखले यति सरल र सुव्यवस्थित भाषामा कविता र गीतहरु लेखेका छन् कि सुन्ने जो कसैले यीनलाई बुझ्छन् । बुझ्ने मात्र होइन, तिनसँग सजिलै जोडिन्छन् पनि । पाठकलाई गोरखले आफ्नै पीडालाई कविताको रुपमा लिपीबद्ध गरे जस्तो लाग्छ ।
तर हिन्दी समीक्षा जगतको समस्यानै मान्नुपर्छ कि गोरख पाण्डेयको जति मूल्याङ्कन हुनुपथ्र्यो त्यति भएको छैन । इलाहाबाद र दिल्लीमा पछिल्ला दिन साहित्यिक सेमिनार र गोष्ठीहरु भइरहन्छन् । तर, गोरखमा केन्द्रित सेमिनार अन्तिम पटक कहिले भएको थियो म सम्झन्न ।
“कला, कलाको लागि” विषयमा अंग्रेजी र यता पूर्वीय साहित्यमा पनि लामो समयदेखि बहस छ । लेखक फिशरले “कलाकी जरुरत” नामक पुस्तकमा लेखेका छन् ,“मानिसहरु स्वयंभन्दा बढी केही बन्न चाहन्छन् । ऊ सम्पूर्ण मानिस बन्न चाहन्छ । ऊ अलग–अलग व्यक्ति भएर सन्तुष्ट रहँदैन, आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको आंशिकताबाट निक्लेर ऊ त्यो परिपूर्णतातर्फ बढ्न कोशिश गर्छ, जसलाई ऊ महसुस गर्न चाहन्छ । ऊ जीवनको यस्तो परिपूर्णतातर्फ अघि बढ्न चाहन्छ जुन आफ्ना तमाम व्यक्तिगत सीमाहरुको कारण ऊ बञ्चित भएको हुन्छ । ऊ एउटा यस्तो संसारतर्फ बढ्न चाहन्छ जो बढी बोधगम्य होस्, जो बढी न्यायसंगत संसार होस् ।”
विश्व प्रसिद्ध कवि बतोल्त ब्रेख्तले भनेका छन्, “हाम्रो रंगमञ्चको लागि अत्यन्त आवश्यक कुरा भनेको ज्ञानबाट श्रृजना हुने खालको रोमाञ्चलाई प्रोत्साहित गर्नु हो । साथै मानिसहरुलाई यथार्थमा परिवर्तन गरेर प्राप्त हुने आनन्दको प्रशिक्षण दिनु हो ।”
कलाका अनुरागी गोरखलाई कलाबाट के अपेक्षाहरु थियो ।
“कला कला के लिए हो,
जीवन को खूबसूरत बनाने के लिए,
न हो,
रोटी रोटी के लिए हो,
खाने के लिए न हो ”
जन सांस्कृतिक मञ्च र सांस्कृतिक संकुलले गोरखको प्रकाशित, अप्रकाशित कविताहरुको संकलन प्रकाशित गरेको छ ।
गोरखको कवितासंग्रहको कुनै पृष्ठ पल्टाउनुस्, तपाईं श्रमजीवि जनताको आवाज सुन्न सक्नुहुन्छ ।
गोरखको काव्यको एउटा खास विशेषता भनेको उनको कावितामा महिलाका अलग अलग रुपमा देखा पर्छन् । यसको लागि ‘कैथर कलाकी औरतें’ कवितालाई लिनुस् । यस कवितामा तपाईं विद्रोही महिला देखिन्छिन् ।
“बन्द खिडकियों से टकराकर,
अपना सिर,
लहूलुहान गिर पडी वह” औरत दिखाई देगी,
गरीब मर्दों के साथ कंधे से कंधे,
मिलाकार,
लडी थी कैथर कलाकी औरतें
कैथर कलाको घटना कुनै सामान्य घटना थिएन । गोरखको दृष्टि त्यस्ता परिघटनासम्म पुगेको छ जसलाई अन्य कविहरुले एक सामान्य घटना मानेर छोडिदिएका छन् ।
“बन्द खिडकियों से टकरा कर’ कवितामा गोरखले सम्पूर्ण सम्वेदनाको साथ महिलाको ऐतिहासिक पीडाहरुलाई जुन प्रकारले चित्रित गरेका छन् त्यस्तो चित्रण हिन्दी कविताहरुमा निक्कै कम पाइन्छ ।
“गिरिती है आधी दुनियाँ,
सारी मनुष्यता गरिती है,
हम जो जिंदा हैं,
हम दण्डित हैं ।”
माथिको कवितामा गोरखले महिलाहरुको पीडाको चित्रण त गरेका छन् नै साथमा पुरा पुरुष समाजलाई कठघरामा उभाइदिएका छन्, सजायको भागी बनाएका छन् ।
“ अंधेरे कमरों और,
बंद दरवाजों से,
बाहर सडक पर,
जुलूस में और,
युद्ध में तुम्हारे होने के,
दिन आ गये हैं(तुम जहाँ कहीँ भी हो)
यही कवितालाई लिनुस् । अक्सर यो कविता आन्दोलनहरुमा कुनै नामबिना देखिन्छ । यसमा गोरखले सडक, जुलुस र युद्धका हरेक मोर्चामा महिलाको आवश्यकताको आह्वान गरेका छन् ।
जति जति कविको कविताहरुको समय बित्दै गएको छ, ति कविको रिस पनि बढ्दै गएको छ । उनको आक्रोश यो कवितामा महसुस गर्न सकिन्छ । “ये आँखें हैं तुम्हारी,
तकलीफ का उमडता हुआ समंदर,
इस दुनिया को,
जितनी जल्दी हो,
बदल देना चाहिए ।” युथकी आवाज डटकमबाट श्रवण उप्रेतीद्वारा अनुवाद
बच्चालाई ‘टिफिन बक्स’ मा के पठाउने भनेर अभिभावकले सधैं चिन्ता गर्छन् । चिन्ता गर्नु स्वाभाविकै हो । ‘टिफिन बक्स’ मा स्वस्थकर खानेकुरा पठाउनुपर्छ भनेर कतिलाई थाहा होला । थाहा नहुने पनि उत्तिकै होलान् । कतिपयले थाहा पाएर पनि व्यवहारमा लागू गर्न सकेका छैनन् ।
त्यही भएर संसारभरि कुपोषणको समस्या बढ्दै गएको छ । ‘सूक्ष्म पोषक तत्व र आइरन कमीले रक्तअल्पता (किशोर–किशोरीमा देखापर्छ) पनि बढ्दै गएको छ,’ न्युट्रिसनिस्ट केपी लम्सालले सुनाए, ‘पहिले ख्याउटे, लुते बच्चा धेरै हुन्थे । हिजोआज संसारभरि तौल बढी भएका बच्चा बढ्दै गएका छन् । त्यसको मुख्य समस्या भनेको खानपान र जीवनशैली नै हो ।’
प्रविधिसँग खेल्न थालेपछि बालबालिका घरबाहिर निस्कनै छाडिसकेका छन् । उनीहरूको खानपानसमेत स्वस्थकर हुँदैन । ‘त्यसको सुरुवात स्कुलबाट हुन्छ । बच्चाले धेरै समय स्कुलमै बिताउँछ,’ न्युट्रिसनिस्ट लम्सालले सुझाए, ‘खान त उसले एकपटक टिफिन खाला तर धेरै समय स्कुलमा बिताउँछ । स्कुल भनेको सिक्ने सिकाउने थलो हो । त्यस्तो ठाउँमा पठाइने टिफिन बक्स हेल्दी हुनुपर्छ ।’
‘आफूलाई के पठाउँदा सजिलो हुन्छ,’ उनले थपे, ‘बच्चाले मीठो मानेर जे खान्छ, स्कुलबाट फर्कंदा टिफिन बक्स रित्तो ल्याउँछ, अभिभावक त्यस्तो टिफिन पठाउन रुचाउँछन् । त्यसमध्ये धेरैजसो जंकफुड पर्छन् ।’
‘टिफिन बक्स हेल्दी’ बनाउने दुई उपाय छन् । बच्चाले दुई तरिकाले ‘टिफिन बक्स’ प्रयोग गर्छन् । पहिलो, घरबाट ‘टिफिन बक्स’ लिएर जान्छन् । दोस्रो, ‘डे बोडर्स’ बस्नेले स्कुलकै क्यान्टिनमा खान्छन् ।
‘स्कुलका धेरै क्यान्टिन पुगेको छु,’ उनले वास्तविकता बताए, ‘म पुगेको स्कुलको कुनै पनि क्यान्टिन पोषणका दृष्टिले उपयुक्त थिएनन् । क्यान्टिनमा पनि त्यही चाउमिन र त्यही चाउचाउ नै खुवाइँदोरहेछ । तसर्थ, स्कुलका क्यान्टिन र घरबाट पठाइने टिफिन बक्समा सुधार गर्नुपर्छ ।’
घरबाट कस्तो ‘टिफिन बक्स’ पठाउने ?
बच्चालाई कस्तो टिफिन आवश्यक पर्छ भन्नेबारे तीन–चार पाटोले निर्धारण गर्छ ।
पहिलो– बच्चाको उमेर ।
दोस्रो– तौल ।
तेस्रो– छोरा कि,
चौथो– छोरी ।
यसअनुसार सम्बन्धित बच्चालाई कति पोषक तत्व चाहिन्छ भनेर भन्न सकिन्छ । त्यसअनुसार ‘टिफिन बक्स’ तयार पार्न सकिन्छ ।
युवाभन्दा बच्चालाई बढी प्रोटिन चाहिन्छ । प्रोटिनयुक्त खानेकुरा ‘टिफिन बक्स’ मा प्रयोग गर्नुपर्छ । जस्तै, चना उसिनेर बच्चाले मन पराउने स्वादका परिकार बनाउन सकिन्छ । संसारभरि प्रोटिन र भिटामिनका लागि अण्डालाई उपयुक्त मानिएको छ । टिफिनमा दैनिकजसो उसिनेको एक अण्डा हाल्न सकिन्छ । त्योसँगै घरमै सजिलै बनाउन सकिने हलुवा हुन सक्छ । चामल, मकै, गहुँबाट बनेका परिकारले खासै असर गर्दैन । तर, त्योसँगै अरूसँग मिलाएर खानुपर्छ । त्यही १५ रुपैयाँमा चाउचाउ आउँछ । त्यत्तिमै अण्डा पनि पाइन्छ ।
६ दिनको टिफिन
पहिलो दिन : उसिनेको एक अण्डा, फापर, कोदो वा मकैको रोटी र हरियो सागपातको तरकारी ।
दोस्रो दिन : उसिनेको चनालाई थोरै तेल, नुन, मसला हालेर मिलाउने, चिउरा (सादा वा हल्का भुटेको), झोल तरकारी ।
तेस्रो दिन : अण्डाको अम्लेट, खिचडी र साग ।
चौथो दिन : अण्डा र फापर वा मकैको पीठो मिलाएर बनाइएको अम्लेट, आलु फ्राई ।
पाँचौं दिन : उसिनेको चनामा थोरै तेल, नुन, मसला मिलाउने, झोल तरकारी र फ्राइ राइस ।
छैटौं दिन : पोषिलो खीर, फर्सीको खीर वा जाउलो र उसिनेको आलुको अचार ।
फर्सीको खीर यसरी बनाउने
चामलभन्दा फर्सीमा सोलोबल फाइबर र भिटामिन ‘ए’ प्रशस्त पाइन्छ । पाँच वर्षमुनिका बच्चाका लागि फर्सीलाई भिटामिनको ‘क्याप्सुल’ मानिन्छ । फर्सीको खीर बनाउन त्यत्तिकै सजिलो छ । फर्सीको खीर बनाउन एक अण्डा, चिनी स्वादअनुसार (फर्सी गुलियो छ भने चिनी नहाल्दा हुन्छ), मकैको पीठो चार चिया चम्चा, नुन एक चिम्टी, दूध दुई गिलास, घ्यु दुई चिया चम्चा, पाकेको फर्सीको पेस्ट दुई गिलास (सकेसम्म भित्र पनि गाढा सुन्तला रङको) र ओखर स्वादअनुसार राख्न सकिन्छ । फर्सीको खीर दुईदेखि पाँच वर्षका लागि उपयुक्त मानिए पनि अरूले खाँदा त्यत्तिकै फलदायी हुन्छ ।
पोषिलो जाउलो यसरी बनाउने
जाउलो बनाउन दुई टेबल चम्चा चामल, दुई चिया चम्चा हरियो वा पहेँलो मुङ, चार चिया चम्चा बोडी वा घ्यु सिमी र एक चिया चम्चा तेल वा घ्यु चाहिन्छ । यसैगरी, दुईदेखि तीन गिलास वा आवश्यकताअनुसार पानी, बेसार, जिरा र नुन स्वादअनुसार, मसिनो हुनेगरी टुक्रा पारिएको हरियो सागपात (जस्तै, रायो, लट्टे, सलगम, पालुंगो) गाँजर एकदेखि दुई चिया चम्चा, मसिनो टुक्रा पारिएको मासु वा कलेजोको एकदेखि दुई टुक्रा हालेर जाउलो पकाउन सकिन्छ । अन्न, गेडागुडी, हरियो सागपात तथा मासुसमेत राखे पकाइएको हुँदा जाउलो पोषिलो हुन्छ ।
पोषिलो खीर यसरी बनाउने
पोषिलो खीर बनाउन एक गिलास दूध, दुई टेबल चम्चा चामल, एक चम्चा कोरेसोमा कोरेको फर्सी वा गाँजर, स्वादअनुसारको चिनी चाहिन्छ । साथै सानो एक चम्चा पिँधेको ओखर वा काजु, एक चिया चम्चा फलफूल (जस्तै, केरा, स्याउ वा नासपाती) को स–साना टुक्रा पनि हाल्न सकिन्छ ।
पोषिलो खिचडी यसरी बनाउने
खिचडी बनाउन पनि त्यत्तिकै सजिलो छ । आधा गिलास चामल, पाँच चिया चम्चा मुङ, मास वा अन्य दाल, पाँच चिया चम्चा पिँधेको गाँजर वा पाकेको फर्सी चाहिन्छ । पाँच चिया चम्चा केराउ वा बोडी, एक चिया चम्चा घ्यू वा तेल, बेसार र स्वादअनुसारको नुन, मसिनो हुनेगरी पिँधेको हरियो सागपात (जस्तै, रायो, लट्टे, सलगम, पालुंगो) एकदेखि दुई टेबल चम्चा, भएमा मसिनो पारिएको मासु वा कलेजो एक टेबल चम्चा, पानी तीन गिलास वा आवश्यकताअनुसार ।
बच्चालाई कहिलेकाहीं अन्य टिफिनसँगै तीन–चारवटा सख्खरखण्ड पठाउन सकिन्छ । तरुल पनि पठाउन सकिन्छ । खर्च गर्न सक्ने अभिभावकले ‘टिफिन बक्स’ मा ओखर, काजु, आलमन्ड र फर्सीको बियाँ राखिदिने हो भने झन् प्रभावकारी हुन्छ । जुन बच्चाको मस्तिष्क विकासका लागि उपयुक्त मानिन्छ । दैनिक फरक–फरक गरेर एक ओखरको देवल, तीन–चारवटा काजु, दुई–तीनवटा आलमन्ड, चार–पाँचवटा पिनट पठाउन सकिन्छ । त्यसले प्रोटिन र क्यालोरी दिनुका साथै शरीरले सजिलै सोस्ने गर्छ । फर्सीको बियाँमा सजिलै सोस्न सक्ने प्रोटिन हुन्छ ।
‘दुई पिस ओरियो बिस्कुटमा १०६ क्यालोरी हुन्छ । आठदेखि ११ वर्षका बच्चाका लागि १५ सयदेखि १७ सय क्यालोरी चाहिन्छ । बढीमा दुई हजारदेखि २२ सयसम्म चाहिन्छ,’ न्युट्रिसनिस्ट लम्सालले भने, ‘एक प्याकेट बिस्कुट खाँदैमा बच्चाले सात सय क्यालोरी खाइसक्छ । बिहान बेलुका खाने खाना र टिफिन जोड्दा कति होला ? त्यसले गर्दा बच्चामा मोटोपन बढ्दै जान्छ । तसर्थ, बच्चाको स्वास्थ्यका लागि अभिभावकले दिनमा १० मिनेट टिफिन बक्सका लागि समय छुट्ट्याउन आवश्यक छ ।’
क्यान्टिनमा गर्नुपर्ने सुधार
घरबाट ‘हेल्दी टिफिन बक्स’ लगे पनि साथीले कुरकुरे खाइदियो भने उसले पनि त्यही खान जोडबल गर्छ । विज्ञापनमा पनि त्यही देखेको हुन्छ । खाँदा त्यत्तिकै स्वादिष्ट हुन्छ । तसर्थ, विद्यालयको क्यन्टिनमा समेत पनि सुधार गनुपर्छ ।
क्यान्टिन सुधार्ने कसरी ?
घरबाट जसरी ‘हेल्दी टिफिन बक्स’ पठाइन्छ, क्यान्टिनले समेत त्यस्तै टिफिन खुवाउन सक्छ ।
प्याकेटमा भएका सबै खानेकुरा जंकफुड होइनन् । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार, बढी नुन, चिल्लो, रिफाइन सुगर बढी भएको खानेकुरालाई जंकफुट भनेको छ । चक्लेटमा भएको सुगर पनि रिफाइन सुगर हो । बच्चाले चाउचाउ खान रोइकराइ नै गर्यो भने त्यसमा अण्डा वा सागपात हालेर पकाएर खुवाउँदा केही हदसम्म फाइदा हुन्छ ।
नेपाल छाड्ने तरखर गर्दैगर्दा टिमुरेमै बिहानको नौ बजिसकेको थियो । नेपाल–चीन सीमाना नजिकिँदै गर्दा एकजना बुढीआमा काँधमा आफूभन्दा गह्रँुगो झोला बोकेर अग्लो लौरो टेक्दै स्याफ्रुतिर झर्दै थिइन् । बुढाबुढीहरूको फोटो खिच्दा मलाई एउटा सिङ्गो जीवन खिचेजस्तो लाग्छ ।
बोर्डर पुग्दा नेपाल साइडको चेकिङ प्वाइन्ट खुलिसकेको रहेछ । कुनै तामझाम र व्यवस्थाबिनै म्यानुअल स्टाइलमा केही मिनेटमै यतापट्टिको चेकिङ प्रकृया सकियो । त्यो खासमा नाम मात्रको चेकिङ थियो । उता, चीनपट्टि हामी व्यवस्थित रूपमा लामबद्ध भयौँ । त्यो हाम्रो रहरभन्दा पनि नियम थियो । लाइनमा रहँदाका हाम्रा सारा गतिविधि भिडियोबाट एक्सेरे गरे जसरी त्यहाँका अधिकारीले कम्प्युटरको स्क्रिनमा हेर्दोरहेछ । त्यसपछि पासपोर्टअनुसारको औँठाछाप छ कि छैन भनेर चेक पनि गर्दाेरहेछ । मैले पनि एउटा सानो स्क्रिनमा दुवै हातका औँलाहरूका छाप दिएँ । छाप मिलेपछि अधिकारीले हामीलाई चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बत प्रवेशको अनुमति दियो ।
चीनको माटोमा पुग्दा वातावरणसँगै पनि हाम्रो मनोविज्ञान बदलिएको थियो । यताको कच्ची सडक अनि त्यस्तै कच्चा चेकिङ प्वाइन्टहरू हामीले बिर्सिएका थिएनौँ । तर बोर्डर परिसरमै उताको बलिया पिलरसहितका ठुल्ठुला पूर्वाधारले हामीलाई जिस्क्याइरहेको थियो, ‘यो हो तिम्रो र हाम्रोबीचको फरक । हामी चीन हौँ, तिमी नेपाल ।’
हामीलाई तिब्बती ट्राभल कम्पनीका प्रतिनिधिले खादा ओढाएर स्वागत गरे । खादा लाएपछि तिब्बतको विशिष्ट पाहुना भएझैँ मन प्रफुल्लित भएको सहयात्री तीर्थालुहरूका उज्याला अनुहारले प्रमाणित गथ्र्यो ।
तिब्बत यात्राका लागि काठमाडौंबाट लगिएको खाद्यान्नलगायका सामाग्रीका लागि दुइटा ट्रक र हामी यात्रीका लागि ६ वटा हायस उनीहरूले ल्हासाबाट ल्याएका रहेछन् । त्यसमध्ये एउटा हायसको ड्राइभरछेउको अघिल्लो सिटमा म बसेँ ।
ड्राइभरले तिब्बतीयन गीत बजायो र गीतकै गतिमा तिब्बतको सडकमा गाडी दौडायो । निकै फुर्तिलो र हँसिलो ड्राइभर गीतजस्तै रोमान्टिक थियो । सुरुमा तिब्बतीयन गीत बजाएको उसले एक छिनपछि भाषाको अर्थ नजाने पनि हिन्दी रिमिक्स फुल भोलुममा बजाउँदै थियो । तर, मलाई भने तिब्बती सङ्गीत सुन्न मजा आइरहेको थियो । मैले इसाराले सुरुकै गीत राम्रो भन्दै तिब्बती गीत नै बजाउन आग्रह गरेँ । त्यसका लागि ऊ तयार भयो । घाँटीको घण्टीदेखि चाँदीको स्वर निकालिएको तिब्बती गीत सुन्दै नदी किनारकोे तिब्बती सडकमा गुड्नुको आनन्द मेरा लागि सुरुमै तिब्बत यात्राको रोमाञ्चकता थियो ।
ड्राइभरले गाडीमा अघिल्लो भागमा एकजना लामाको तस्बिरसँगै बुद्धिस्ट माला झुन्ड्याएको थियो । सडकका मोडहरूमा गाडी मोडिँदा लामा र माला दुवै हल्लिन्थे । अनेक दृश्यहरू आइरहेका थिए तर माला र लामाचाहिँ अनवरत आँखैमा थिए । त्यसले तिब्बतलाई झनै जीवन्त बनाएको अनुभूति गर्दै हामी केरुङतिर नजिकिँदै थियौं ।
ससाना पहाडी ढुङ्गाहरू खस्ने सम्भावना भएका सडकका माथिका पहराहरूलाई माकुरेतारले बेरिएको देख्दा विकाससँग सुरक्षालाई कसरी सँगै लैजान सकिँदो रहेछ भनेर बुझेँ । ठूला ढुङ्गा खस्ने सम्भावना भएका स्थानहरूमा भने सडकलाई नै सुरुङमार्ग बनाइएको रहेछ ।
यात्रा नदीजस्तै सलल बगिरहेको थियो । तर नदी तलतिर झर्दै तर हामी नदीको किनारै किनार मुहानतिर । ड्राइभरले स्पिडमा रङ साइडबाट गाडी चलाइरहेको चाल पाएपछि एक्कासि म आत्तिएँ । अत्यास त्यति बेला झन् बढ्यो जब उसले मोडमा समेत अझ तीव्र गतिमा रङ साइडबाटै गाडी दौडायो । अझ स्थिति यस्तो आयो, विपरीत दिशाबाट स्पिडमा आइरहेको गाडीलाई समेत वास्तै नगरी ऊ रङ साइडबाटै गाडी चलाइरहेको थियो ।
विपरीत दिशाबाट आइरहेको गाडी पनि रङ साइडबाटै आइरहेको देखेपछि मैले बुझिहालेँ, ‘नेपालमा जुन साइडलाई रङ्ग साइड भनिन्छ, चीनमा त्यो राइट साइड हो । चीनमा जुन साइडलाई रङ साइड भनिन्छ, नेपालमा चाहिँ त्यो राइट साइड हो । अर्थात हामीकहाँ राइट ह्यान्ड ड्राइभ र उनीहरू कहाँ लेफ्ट ह्यान्ड ड्राइभ ।’
त्यति बुझन मलाई झन्डै पन्ध्र मिनेट लाग्यो । किलोमिटरकै कुरा गर्ने हो भने पनि झन्डै पन्ध्रै किलोमिटर लाग्यो होला । म सोच्दै थिएँ, ‘अझ अर्को दिन केरुङ कटेर सागा अनि सागाबाट मानरोवर र मानसरोवरबाट दार्चेन जाँदा उच्च तिब्बती पठारका सर्पका ढाडजस्ता मदमस्त सडकमा एक मिनेटमै दुई किलोमिटर त सामान्य होला !’ तर यता नेपालमा सडकको कस्तो कन्तविजोग छ भन्ने काठमाडौंबाट टिमुरेसम्मको यात्रामा हामीले भोगिसकेका थियौं ।
केरुङको जो बयान थियो, त्यो त्यस्तो थिएन तर निकै रमाइलो थियो । विमलजीले काठमाडौंमा भनेका थिए, ‘केरुङ एउटा हरियो उपत्यका हो, जो हिमालहरूले घेरिएको छ ।’ तर सिजन फरक परेकाले हिमाल हिउँबिनाका पहाडहरूजस्ता देखिन्थे ।
पहेंला फूलहरू । चिप्लेकीरा चिप्लने चिप्लो सडक । मन्दिर र मानेहरू । आहा ! केरुङ ।
केरुङ पुग्दा हाम्रै अगाडि चर्को स्वरमा गीत बजाउँदै आएको गाडीले सहर सफाइ गरिरहेको थियो । त्यो गीत सरसफाइसम्बन्धी थियो वा मायाप्रेमको ? मैले भेउ पाइनँ । हामी बस्ने होटलअ गाडिको सैलुनमा आँखा प¥यो । कपाल काट्ने त्यहाँ अरू कुनै देशको मानिस थिएन । हो, ऊ तिब्बतीयन पनि थिएन । ऊ ‘मेनल्यान्ड’ बाट आएको हान जातिको चाइनिज नै थियो ।
मेरो कोठा नम्बर ८३०१ थियो । होटलको प्रत्येक कोठाको नम्बर ८ बाटै सुरु थियो । विमलजीले बताएअनुसार चीनमा त्यो शुभाङ्क रहेछ । सन् २००८ मा चीनमा नै ओलम्पिक हुनुको त्यो पनि एउटा कारण थियो रे । अङ्ग्रेजी अङ्क एट आकारमा डमरुजस्तै हुने हुनाले पनि त्यो शुभ भएको होला भन्दै शिवको वासस्थान कैलाश जाँदै गरेको हाम्रो सन्दर्भलाई जोडेर हामीले मजाक ग¥यौं, ‘डमरु शिवको वाद्ययन्त्र हो ।’
कोठमामा व्याग थन्क्याएर हामी केरुङ एक्स्प्लोर गर्न निक्ल्यौँ । नजिकै प्यागोडा शैलीको अवलोकतेश्वरको मन्दिर रहेछ । नेपाली शैलीको त्यो मन्दिरमा स्रङचङगोम्पा, मिलारेप्पा, गुरु रिम्पोछे, हरित तारा, श्वेत तारा आदिका कलात्मक चित्रहरू थिए । मन्दिरलाई चारैतिरबाट मानेहरूले घेरेका थिए । मैले ती प्रत्येक माने घुमाएँ । मन्दिर छेउको चौरमा ढुङ्गाको एउटा ठूलो कलात्मक हात्ती थियो । रमाइलो के भने हात्तीको अण्डकोष अस्वभाविक रूपमा निकै ठूलै थियो । त्यसको कारण भने अज्ञात नै रह्यो । मन्दिरलाई पृष्ठभूमि पारेर मैले अण्डकोष देखिने साइडबाट हात्तीको फोटो खिचेँ । अण्डकोष ठूलो कि मन्दिर ? छुट्याउनै गाह्रो ।
बिजुलीका तारहरू चाहिँ काठमाडौंमै जस्तो सडकभन्दा माथि थिए । तारमुन्तिर सडकको एकछेउ एउटा सिँगारिएको मोटरसाइकल रोकियो । स्पिकरसहितको मोटसाइकलबाट सुमधुर गीत तर चर्को आवाजमा बजिरहेको थियो । छेउमा केही पुरुष र महिला थिए । उनीहरू गीतसँग मस्त थिए । एउटा सानो फुच्चे पनि गीतसँगै जिउ हल्लाइरहेको थियो । हामी पनि त्यहाँ रोकियौं । मैले त्यो स्ट्रिट म्युजिकको सानो भिडियो खिचेँ । भिडियो खिचेको थाहा पाएपछि उनीहरू झन् उत्साही भए । सबैजना हल्का नाचिदिन थाले । पछि हेर्दा त सुन्दर सर्ट म्युजिक भिडियो जस्तो पो बनेछ !
तिब्बती शब्द केरुङको अर्थ रहेछ सिटी अफ ह्यापिनेस । त्यसैले पनि होला, त्यसैत्यसै हामी खुशी थियौं । मन्दिर परिसरकै एउटा कुनाबाट एउटी भिक्षुणीले हामीलाई हेलो भनिन् । नजिक जाँदा उनी भित्र छिरिहालिन् र बाहिर निक्लँदै निक्लिनन् । हामी अचम्ममा प¥यौं ।
मन्दिरभन्दा अलि अगाडिको एउटा सरकारी कार्यालयको गेटमा मैले चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङसँग सेल्फी खिचेँ । फोटोमा सी निकै ह्यान्डसम् देखिए, मभन्दा पनि ह्यान्डसम !
खासमा सरकारी कार्यालयको गेटको भित्तामा उनको ठूलो पोस्टर लगाइएको थियो । पोस्टरकै सही, मैले राष्ट्रपतिसँगै फोटो खिचेको थिएँ । राष्ट्रपतिसँग फोटो खिचेको होइन भनेर कसले भन्न सक्छ ?
अलि अगाडि बढ्दा नेपाली बोल्ने थुप्रै महिला र पुरुष भेटिए । एउटा पसलमा मैले टाढैबाट वाइवाई चाउचाउ देखेँ । लाग्यो, वाइवाई साँच्चै बहुराष्ट्रिय रहेछ । नेपालमा पपुलर रहेको टुबोर्ग बियर पनि देखेँ । टुबोर्ग त त्यसै पनि बहुराष्ट्रिय हुँदै हो ।
पसल अगाडि बच्चाहरू निस्फिक्री खलिरहेका थिए । सिङो केरुङ एउटा समुदायजस्तो थियो । सबैले एकले अर्कालाई चिनेजस्ता देखिन्थे । हुन पनि त्यो सानो ठाउँ बादल, हरियाली र पहाडहरूले सुन त छँदै थियो, स्थानीय भेषभूषा, रङ र रहनसहनले त्यसमा सुगन्ध पनि थपिएको थियो । आधुनिक घरहरू समेत परम्परागत शैलीमा बनाइएको केरुङमा माने घुमाउँदै हिँडेका स्थानीयले शोभा थपेका थिए ।
बजारकै बीचमा एउटा रेस्टुरा देखियो, जसको निधारमा नेपाली, अङ्ग्रेजी र चिनियाँ गरी तीनै भाषामा लेखिएको थियो, ‘केरुङ नेपाली रेस्टुरेन्ट ।’ हामीले त्यहाँ केही पनि खाएनौँ । किनकि नेपाली रेस्टुरा त नेपालमै जति पनि छँदै थिए । मैले त्यहाँ एउटै काम गरेँ । बाहिरैबाट त्यो रेस्टुराँको फोटो खिचेँ । त्यहाँबाट २ मिनेट दूरीको अर्को स्थानीय रेस्टुरा गयौँ । घुम्ने टेबलमा आफूलाई मन लागेको खाना आफूले चाहेजति खान मिल्ने चिनियाँ सर्भिसले मलाई लोभ्यायो । स्टिकको सट्टामा मैले चम्चा–काँटा मागेँ । स्थानीय अनुहारकी उज्याली साहुनीले सुरुमा त बुझिन । जब इसारा गरेँ, त्यसपछि बल्ल बुझी ।
वरपर र मेरै टेबलका सबैले स्टिकले खाइरहँदा काँटा–चम्चाले खाएर म कागको हुलमा बकुल्ला भएको थिएँ । तर बकुल्ला बने पनि मलाई बालै थिएन । आफ्नै स्टाइलले खानुको मजा त्याग्न नसक्ने म जो थिएँ ।
रेस्टुराको मेन्यु हेर्दा मूल्यको अङ्क अङ्ग्रेजीमा भए पनि खानाको नाम न नेपाली न त अङ्ग्रेजी अक्षरमा थियो । ‘उता प्रोफेसर यता निरक्षर’ भनेजस्तै भएको भएँ म । कम्तीमा अङ्ग्रेजीमा लेखिएको मेन्यु भेटिएको भए वियरको मूल्य थाहा हुन्थ्यो, म सोच्दै थिएँ ।
जताततै बाटोका दुवै साइडमा ५ (१ ठुलो र ४ साना) पहेँलो तारा अङ्कित चिनियाँ राता झण्डाहरू । तिब्बतमा चाइनिज फिलिङ्स र इम्प्रेसन दिन यसरी चाइनिज झन्डा राखिएको होला भन्ने ठान्दै हामी फेरि ८३०१ फर्कियौं । सुत्नुअघि हामीले चाउएनलाई, माओ, सी जीन पिङलगायतका चिनियाँ नेताहरू मात्र होइन, बीपी र चाउएनलाइको सम्बन्धबारे पनि निकै लामो छलफल ग¥यौं । छलफल चलिरहँदा काठमाडौंबाट साथै लगेको ल्यापटप र स्मार्टफोनमार्फत इन्टरनेट छलफल गर्न खोज्दै थिएँ । वाइफाई अन थियो । केही न्युजसाइट खुल्थे तर केही गरे पनि फेसबुक, जिमेल, गुगल, भाइवर, वाट्सअप र एप्स डाउनलोड सफ्टवेर चलिरहेको थिएन । घन्टौँ म त्यसैमा लागिरहेँ । तर सम्भव भएन । विच्याट चल्थ्यो तर मसँग विच्याट आइडी थिएन ।
भीपीएन टर्बो डाउनलोड गरे फेसबुक, जिमेललगायत सबै चल्छ भन्ने त मलाई पनि थाहा थियो तर त्यो नेपाली भूभागमै गर्नुपर्ने रहेछ । चिनियाँ इन्टरनेट प्रभाव क्षेत्र पुगेपछि त्यो असम्भव नै रहेछ । त्यसैले म फेसबुक, जिमेल र मोबाइल कनेक्सनबिनै केही दिन तिब्बतमा बिताउनेवाला थिएँ । एक मन निकै नरमाइलो भइरहेको थियो । देशविदेशका भर्चुअल साथी मात्र होइन, दैनिक जीवनमा सुखदुखका पर्याय परिवार र साथीभाइसँग पनि म टुट्दै थिएँ । त्यसले मलाई एक प्रकारले कहाली लागेको थियो ।
बाल्यकालका मेरा दिनहरूजस्तै केही दिन म इन्टरनेट दुनियाँबाट टाढा हुँदै थिएँ । ती दिनहरू म काठमाडौँमै थिएँ तर इन्टरनेट थिएन । दुनियाँमा इन्टरनेट सुरु भइसके पनि त्यो मेरो जीवनमा आइसकेको थिएन । तिब्बतमा इन्टरनेटबिनाका दिनहरूलाई मैले ‘ब्याक टु बाल्यकाल’को रूपमा आत्मसात गरेँ । एउटा अग्र्यानिक अवधि । एक प्रकारको मेडिटेसन नै होला भन्ने सोच्दै मैले आशङ्का गरेँ, ‘काठमाडौंमा केही भइहाले !’
अर्को मनले सोचेँ, ‘म काठमाडौंमै भएर पनि हुनेहुनामी मैले कसरी टार्न सक्छु ? काठमाडौंमै रहँदा पनि कुनै भवितव्य भएल आखिर म एउटा साक्षी मात्र त हुने हुँ ।’
पाउलो कोहेलोका अनुसार मान्छेले देखेको सपना पूरा नहुनुमा एउटा मात्रै चीज हुन्छ, जसले बाधा पुर्याउँछ, त्यो हो डर । त्यही पढेर हो कि हाम्रा प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले चन्द्रागिरि पुगेर कविता नै लेखे– मरेपछि पनि सपना देख्न पाऊँ ।
तर सपना देख्नेहरू कतिको सपना पूरा हुन्छ त कतिको हुँदैन । कोही सपना पूरा नहुँदैमा हार मानेर हतोत्साही भइहाल्छन् । कोही भने एउटा सपना पूरा नभए अर्को सपना देखेरै अगाडि बढ्छन् । त्यसका लागि कोहेलोले भनेजस्तै डर त्याग्ने र आत्मविश्वास जगाउने हिम्मत चाहिन्छ । यस्तै केही मिहिनेती हातहरू पनि छन् हाम्रो समाजमा, जसले एउटा बाटो असफल भए पनि अर्को बाटो समाएर आफ्नो जीवनको लक्ष्य प्राप्तिको दौडमा लागेका छन् ।
यस्तै दौडमा रहेका संन्जित जाेशी पेसाले बैङ्कर हुन् । मेगा बैङ्कका ट्रेड अपरेसन हेड संन्जितले सपना ठूलै देखेका थिए– आर्किटेक इन्जिनियर बन्ने । सायद आज त्यो सपनाको लयले उनलाई साथ दिएको भए उनी अहिले कुनै घर अथवा भवनको आर्किटेक्चर गर्दै हुन्थे होलान् । टी स्केल बोकेर कलेज जाने रहरले कम लखेटेन संन्जितलाई । आईई गर्दा पुल्चोक इन्जिनियरिङ कलेजमै बीई (ब्याचलर अफ इन्जिनियरिङ) त्यो पनि आर्किटेक्चर इन्जिनियरिङ गर्ने सपना थियो उनको । सामान्य परिवारका संन्जितलाई ठूलो रकम खर्चेर प्राइभेट कलेज पढ्ने आँट थिएन । पुल्चोक इन्जिनियरिङ कलेजमा स्कलरसिपमा नाम निकाल्न कस्सिए उनी ।
युवा जोश थियो, जाँगर थियो, अनि थियो टी स्केल बोक्ने सपना । टी स्केल चलाएर डिजाइन गर्ने सपनामा अचानक ब्रेक लाग्यो, जब बीईको इन्ट्रान्समा उनी फेल भए । सोचेको सबै कहाँ पूरा हुन्छ र ? फ्ल्यासब्याकमा रमाइरहेका उनी अचानक अड्किए । स्केल चलाउन कस्सिएका हात आज साइन गर्ने लयमा आयो । तर पनि खुसी छन् उनी । भन्छन्– भाग्यले यतै लेखेको थियो, त्यसैले यतै डोर्याएर ल्यायो ।
आर्किटेकको ढोका बन्द भएको अनुभूति गरेका उनी केही निराश पक्कै थिए । तर समय बर्बाद नगरी विषय नै परिवर्तन गरेरै भए पनि पढाइ अगाडि बढाउने सोचेर म्यानेजमेन्ट पढ्ने निर्णय गरे र काठमाडौँ भ्याली कलेज भर्ना भए । पढाइकै सिलसिलामा संन्जितलाई अचानक बैङ्कको जागिरले निम्तो दियो । हिमालयन बैङ्कले कर्मचारीको आह्वान गरेको थाहा पाए । दर्खास्त हालिहाले । जुनियर असिस्टेन्टमा नाम पनि निस्कियो । अब सुरु भयो संन्जितको बैङ्क सपना । अब उनको एउटै लक्ष्य थियो– सफल बैङ्कर बन्ने । बीईको रिजल्ट आएकै दिन आर्किटेक इन्जिनियर बन्ने सपनालाई सेलाइदिएका उनले अब सफल बैङ्करको लक्ष्य हासिल गर्ने अर्को पिलर गाडे ।
हिमालयन बैङ्कको जागिर सुरु भयो, उनले ब्रान्चमा बसेर काम गर्ने मौका पाए । अहिलेजस्तो पहिले बैङ्कहरूमा केन्द्रीकृत प्रणाली थिएन, सबै सेवा ब्रान्चबाटै हुन्थ्यो । ब्रान्चमा बसेर काम गर्दा संन्जितले बैङ्कका सबै पक्ष (बैङ्किङ पद्धति) बारे सिक्ने राम्रै अवसर पाए । २००३ मा हिमालयन बैङ्कमा प्रवेश गरेका जोशीको २००७ तिर आएर व्यावसायिक जीवनले एउटा लय समात्यो, त्यो थियो ट्रेड बिजनेस । उनले ट्रेड बिजनेसमा काम गर्दा गर्दै यस विषयमा राम्रै ज्ञान आर्जन गरे ।
सन् २०१० ताका नेपालमा वाणिज्य बैङ्कहरू धमाधम खुल्नेक्रम बढ्न थाल्यो । तत्पश्चात् उनले कमर्स एन्ड ट्रस्ट बैङ्क (सीटीबीएन हाल ग्लोबल आईएमईमा गाभिइसकेकोे छ) मा ट्रेड बिजनेस हेडका रूपमा कार्य गर्ने अवसर पाए । उनी भन्छन्, ‘यदि आफ्नो काम र पेसाप्रति इमानदार हुने र लगनसाथ काम गर्ने हो भने अवसर आउने रहेछ ।’ उनी कामलाई पूजा गर्छन् । काममा यतिसम्म विलीन भए कि उनलाई आफ्नो व्यक्तिगत जीवनको ख्याल नै भएन रे ।
ईएमबीएसम्मको अध्ययन गरेका संन्जितले कर्जा अनि व्यापार वित्तको क्षेत्रमा विज्ञता नै हासिल गरिसकेका छन् । बैङ्कमा छिरेपछि पछाडि फर्केर हेर्नु नपरे पनि धेरै चुनौतीे सामना गर्नुपर्यो उनले । ती चुनौती सामना गर्न नसकेको भए सायद आज उनी यो स्थानमा पुग्ने थिएनन् । भन्छन्, ‘बैङ्क यस्तो क्षेत्र हो, जहाँ हरेक सेकेन्ड नयाँ–नयाँ चुनौती सामना गर्नुपर्छ । ठूल्ठूला वित्तीय कारोबार हुने भएकाले पनि यसमा ठूलो रिस्क छ । तर आत्मविश्वास, लगन अनि धैर्यका साथ लाग्ने हो भने यो क्षेत्रमा टिक्न असम्भव छैन ।’ धैर्यले नै उनलाई आजको ठाउँ दिएको छ ।
ललितपुरवासी संन्जित हिमालयन, सीटीबीएन, ग्लोबल आईएमई हुँदै मेगा बैङ्कसम्म आइपुग्दा १६ वर्ष बैङ्कमा बिताइसकेका छन् । उनी भन्छन्, ‘बैङ्किङ प्रणालीमा धेरै नै परिवर्तन भइसकेको छ । नयाँ–नयाँ टेक्नोलोजीको प्रयोगले यो क्षेत्र निकै टफ (कठिन) बनेको छ । बैङ्कमा अवसर पनि छ र चुनौती पनि उत्तिकै छ ।’ नयाँ पुस्ताका लागि एउटा दह्रो उदाहरण बनेका उनी थप्छन्, ‘नयाँ पुस्तामा अलि धैर्य गर्ने बानी कम छ ।’ धैर्यसाथ काम गर्ने हो र यसमै करिअर बनाउने हो भने लगनशील बन्न नयाँ पुस्तालाई सुझाउँछन् ।
बैङ्क तथा वित्तीय संस्था, इन्स्योरेन्स कम्पनीहरूप्रतिको आकर्षण बढ्दो छ । आकर्षक तलब भत्ता, सहज ऋण, सेयर, बोनसजस्ता सुविधाले यो क्षेत्रप्रतिको आकर्षण बढ्नु स्वाभाविकै पनि हो । अहिले राष्ट्र बैङ्कको नीति नियममा धेरै परिवर्तन भएको छ । राष्ट्र बैङ्कले प्रत्यक्ष निगरानी गर्ने भएकाले हरेक सेकेन्ड सतर्क भएर काम गर्नुपर्ने हुन्छ । बैङ्कमा काम गर्न अब १०–५ को मानसिकता हटाएर आउनुपर्ने उनको तर्क छ । भन्छन्, ‘अहिले बैङ्किङ सर्भिसमा समयको पावन्दी छैन । जतिबेला पनि सर्भिसका लागि तयार हुनुपर्छ ।’
बैङ्किङ क्षेत्र हाइली रेगुलेटेड अनि ट्रान्सप्यारेन्ट हुने भएकाले पनि इमानदार बन्न प्रेरित गरिरहन्छ । साथसाथै सेवा सुविधाले पनि यो क्षेत्रको वैधानिकतामा विश्वास बढी हुने सञ्जित बताउँछन् । आर्किटेक बन्ने संन्जितको सपनामा ब्रेक लागे पनि बैङ्करको छविले सधैं अगाडि बढ्न उनलाई उत्प्रेरित गरेको छ । भन्छन्, ‘बैङ्कले नै नाम, दाम अनि भविष्य पनि दिएको छ ।’
रेडियोमा छिर्न रेडियो सेट फुटाउने शोभा अन्ततः बनिन् बैङ्कर
‘ढाकाटोपी मैलो, धुने बुइनी घर गई, के रमाइलो छ र खै’ यो गीत नसुन्ने कमै होलान् । कमेडी शैलीमा बनेको यो गीतका शब्द, लय अनि भिडियो पनि कमेडियन शैलीमै निर्माण गरिएको थियो । २०६० सालतिरको चर्चित यो गीत अहिले सुन्दा पनि उत्तिकै रमाइलो छ । हरेकको मुखमा झुन्डिएको यो गीतलाई कुमार न्यौपानेले गाएका थिए, जसमा साथ दिएकी थिइन्– शोभा न्यौपानेले ।
पेसाले बैङ्कर शोभासँगको कुराकानीका क्रममा थाहा भयो उनी त्यो गीतकी गायिका पो रहिछिन् । उनी एकाएक विगत (यही गीतको प्रसङ्ग) मा पुगेर ठोक्किइन् ।
ग्लोबल आईएमई बैङ्क कीर्तिपुर शाखाकी शाखा प्रबन्धक शोभाले ०५७ सालतिरै रेडियो नेपालबाट स्वर परीक्षासमेत पास गरेकी रहिछन् । त्यो बेला शोभालाई कुमार न्यौपानेले यो गीत गाउने प्रस्ताव ल्याउँदा जीवनको बाटो सुरु भएजस्तै भएको रहेछ । तर, त्यो बाटो अचानक बदलियो, जब उनको विवाह भयो । जीवनको उकाली–ओरालीमा थुप्रै उतारचढाव भोगेकी शोेभाले बारम्बार सपनालाई बदल्नुपर्यो । परिस्थितिले पनि उनको लक्ष्यलाई एकीकृत गर्नबाट वञ्चित गरेको छ ।
भोजपुरमा जन्मिएकी शोभालाई सानो छँदा रेडियो नेपाल सुन्न खुब मन पथ्र्याे । रेडियोभित्र मानिस कसरी बोल्छन् ? कसरी बस्छन् होला ? यति सानो रोडियोमा मानिस कसरी अटाएका होलान् ? कल्पनाको सागरमा यसरी डुब्थिन् कि उनी आफू त्यही रेडियोभित्र बसेर बोलेको, चुट्किला भनेको अनि गीत गाइरहेकी हुन्थिन् रे ।
रेडियोमा छिरेर गीत गाउने अनि बोल्ने यति हतारो भएको थियो कि उनले रेडियो नै फोरिदिइन् । रेडियोमा छिर्ने उछालले फोरिएको रेडियोभित्र कोही मानिस थिएनन् मात्र थिए त तार अनि चुम्बक । अचम्ममा परेकी शोभाले हजुरआमाबाट ठूलै सजाय पाइन् । त्यो सजाय उनको जीवनको सबैभन्दा ठूलो आशीर्वाद बनेछ । उनमा एउटा यस्तो भूत सवार भयो कि जसरी पनि रेडियोमा बोल्ने अनि गीत गाएरै छाड्ने ।
यही सपना पूरा गर्न उनी सामुदायिक वन उपभोक्ता महासङ्घमा आबद्ध भई रेडियो नेपालमा जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्न थालिन् । यही क्रममा उनले गीत लेख्ने, गाउने कामलाई पनि सँगसँगै अगाडि बढाइन् । ‘जूनतारा’ नामक एल्बम पनि निकालेकी शोभाले सात वर्ष रेडियो नेपालमा बिताइन् ।
गीत–सङ्गीत अनि पत्रकारिता सँगसँगै गर्दै गरेकी शोभा वास्तवमा राजनीतिज्ञ बन्न चाहन्थिन् रे । भन्छिन्, ‘मेरो नसानसामा राजनीति छ ।’ पत्रकारिताको दौरानमा पनि राजनीतिमा सामेल उनको पारिवारिक पृष्ठभूमि राजनीतिमै थियो । हजुरबुबाले काँग्रेसको राजनीति गर्थे भने पिता हरिप्रसाद न्यौपानेले एमालेको । शोभाको रगतमा पनि राजनीति मिसियो ।
मीनभवन क्याम्पसमा स्नातकसम्म अध्ययन गर्दा शोभा राजनीतिमा होमिइसकेकी थिइन् । स्ववियु कोषाध्यक्षमा चुनाव लडेकी उनलाई चुनाव जितेको जत्तिको खुसीको क्षण आजसम्म मिलेको छैन रे । भन्छिन्, ‘मेरो नसा–नसामा राजनीति दौडिएको छ । रेडियोमा बोल्ने रहरले गीत–सङ्गीत अनि पत्रकारितासमेत गरेकी शोभा पेसाले बैङ्कर भए पनि राजनीतिले जति केसैले पनि छोएको छैन उनलाई ।’
स्नातकोत्तर गर्न पद्मकन्या क्याम्पस भर्ना हुँदा पनि शोभाको राजनीतिक सक्रियता रोकिएको थिएन । रामकुमारी झाँक्री सहपाठी हुन् उनकी । राजनीतिमै लागिराखेको भए सायद राम्रै स्थान हासिल गरिसक्थिन् होला शोभाले । तर पनि वर्तमान अवस्थालाई लिएर उनलाई कुनै पछुतो छैन ।
गाँस, बास अनि कपासका लागि पनि जागिरलाई पहिलो प्राथमिकता दिनुपरेकोमा कता–कता नमज्जा त लाग्छ उनलाई तर बैङ्कले आत्मसन्तुष्टि भने दिएको छ ।
०६३ सालतिर देशमै सबैभन्दा ठूलो पुँजी लगानीमा स्थापना भएको ग्लोबल बैङ्क (हालको ग्लोबल आईएमई बैङ्क) ले थुप्रै कर्मचारी माग्यो । रेडियो पत्रकारितामा दौडधुप गर्नुपर्ने कहिले कता पुगेको छ, कहिले कता । त्यसमा पनि सामुदायिक वन संरक्षणसम्बन्धी जनचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने भएकाले धेरै समय बाहिरै हिँड्नुपर्ने । राजनीति गर्न पनि सहज थिएन ।
भर्खरै विवाह भएकाले १०–५ को जागिर गरे हुने भन्ने परिवारको आग्रह । मीनभवन क्याम्पसबाट व्यवस्थापनमै स्नातक गरिसकेकी शोभाले बैङ्कमा जागिर खुलेको थाहा पाएर दर्खास्त दिइन् । काम गर्ने निश्चित समय, आकर्षक तलब–भत्ता, बोनसले यो क्षेत्रमा आकर्षित नहुने कुरै भएन । परिवारकै लागि बैङ्किङ जीवन अँगाल्ने निर्णय गरिन् शोभाले ।
व्यवस्थापन पढेकाले यसमा उनलाई नाम निकाल्न सहज भयो । नाम त निस्कियो तर ट्रेनी एसिस्टेन्टमा । त्यो जागिर खानु न ओकल्नु भयो उनलाई । बैङ्कमा जागिर खानलाई अन्यत्र काम गर्न नपाउने भएकाले उनले रेडियोको जागिर छाडिसकेकी थिइन् तर बैङ्कमा त्यतिबेला उनको तलब जम्मा तीन हजार मात्र रहेछ । ट्रेनिङको समयमा थोरै तलब हुने भएकाले चित्त बुझाउँदै काम सुरु गरिन् । ६ महिनामै स्थायी भएकी शोभा जुनियर असिस्टेन्टबाट डब्बल प्रमोसन खाएर सिनियर असिस्टेन्ट बनिन् । मार्केटिङ, क्रेडिट एडमिनिस्ट्रेसन हुँदै हाल कीर्तिपुर शाखाकी शाखा प्रबन्धक छिन् शोभा ।
बैङ्कले जीवनमा आर्थिक रूपमा सबल हुन मद्दत गर्यो उनलाई । नाम पनि दियो । शाखामा रहेर काम गर्दा ग्राहकहरूबाट आउने सकारात्मक प्रतिक्रियाले थप ऊर्जा प्रदान गर्छ उनलाई । दुई पटकसम्म शाखाको नेतृत्व सम्हाल्ने मौका पाएकी शोभाले धेरै ग्राहकको माया कमाएकी छन् । र भन्छिन्, ‘व्यावसायिक जीवनमा सबैभन्दा ठूलो खुसी ग्राहकको सकारात्मक प्रतिक्रिया नै हो । अहिले उनको समयको कुनै रेखा छैन । १०–५ को जागिर गर्न आएकी शोभा कहिलेकाहीँ आठ–नौ बजेसम्म पनि खट्छिन् । भन्छिन्, ‘आफ्नो पेसा र ग्राहकको सेवामा इमानदारीसाथ समर्पित हुनु मेरो धर्म हो ।’
सरकारी अफिसर बन्न हिँडेका गोकुललाई बैङ्किङ ग्ल्यामरले तान्यो
नेपालका सरकारी कार्यालयमा कार्यरत उच्च तहदेखि तल्लो तहसम्मका कर्मचारीको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने ९५ प्रतिशतभन्दा बढी गाउँले परिवेशबाट आएकाहरू नै भेटिन्छन् । पहिले गाउँघरतिर एसएलसीसम्मको पढाइ सकेर सहर पढ्न जाने अनि सरकारी जागिर गर्ने ट्रेन्ड उच्च थियो । राजु लामाको एउटा चर्चित गीत नै छ– ‘तिम्रो छ र के भर खोजी आऊ पहिले सरकारी जागिर’ । सरकारी जागिर गर्नेहरू प्रतिष्ठित व्यक्तिमा गनिन्थे । धेरैको सपना सरकारी जागिरे बन्ने हुन्थ्यो ।
यस्तै सरकारी अफिसर बन्ने सपना बोकेर पोखरा झरेका एक व्यक्ति हुन्– गोकुल लम्साल । स्याङ्जा स्थायी घर भएका गोकुल २०५२ सालतिर एसएलसी सकेर पोखरा पुगेका थिए उच्च शिक्षा हासिल गर्ने अनि सरकारी अफिसर बन्ने भन्दै । सानातिना काम गरेरै भए पनि क्याम्पसको पढाइ खर्च धाने गोकुलले । अफिसरको सपना जुन पूरा गर्नु थियो उनलाई, त्यसैले उनले पढाइलाई पहिलो प्राथमिकता दिए । गोकुल निकै मिहिनेती थिए । कहिले पाँच सय तलबमै स्कुल पढाए त कहिले होटल तथा रेस्टुराँमा काम गरे ।
पाँच सय तलबबाट जागिर सुरु गरेका गोकुलले आज एउटा बैङ्करको छवि बनाउन सक्छु भन्ने कहिल्यै सोचेका थिएनन् । थुप्रै होटल अनि रेष्टुराँमा क्यासियरको काम गरेका गोकुललाई यो क्षेत्रको टिप्सले नलोभ्याएको पनि होइन । तर, उनको सपना थियो– सरकारी अफिसरको । उनले नेपाल टेलिकम भैरहवामा कर्मचारीको आह्वान भएको थाहा पाएर आवेदन दिन भैरहवा पुगे । अचानक परीक्षा केन्द्रमा आफ्नै दाजु भेटे । दाजु काठमाडौंबाट त उनी पोखराबाट टेलिकमको परीक्षा दिन पुगेका थिए । आश्चर्यमा परेका दाजुले दाजुभाइ सँगै काठमाडौं बसेर काम गर्ने आग्रह गरेपछि नाइँ भन्न नसकी काठमाडौं हानिए गोकुल । परीक्षा केन्द्रमा भएको दाजुसँगको भेटले गोकुलको जीवनको मोड बदलिदियो । सरकारी जागिर गर्ने सपनालाई भैरहवातिरै छाडेर काठमाडौं आए गोकुल ।
काठमाडौंको बानेश्वर चोकमा स्ट्यान्डर्ड चाटर्ड अनि एभरेस्ट बैङ्कको भवन, टाइसुटमा सजिएका कर्मचारी, भित्र चिल्लो भुइँ अनि १८ महिनाको तलब खाने बैङ्कका कर्मचारी । यस्ता कुराले बैङ्किङ जागिर उनको सपना बन्न थाल्यो । भन्छन्, ‘अहिलेजस्तो अवसर कहाँ थियो र त्यो बेला । अहिले थुप्रै बैङ्क तथा वित्तीय संस्था खुलेका छन् । प्रविधिले बैङ्कलाई हातहातमा ल्याइदिएको छ । कर्मचारीको थुप्रै आवश्यकता पर्छ । मिहिनेत गर्नेका लागि थुप्रै अवसर छ ।’
काठमाडौं आएपछि पनि उनको सङ्घर्ष रोकिएन । एक कार्पेट फ्याक्ट्रीमा सुपरभाइजरको जागिर पाएका गोकुलले १२ वर्ष त्यहीँ बिताए । भन्छन्, ‘बिहेपश्चात् फ्याक्ट्रीको काम गरेर फर्कंदा धुलैधुलो देखेर होला श्रीमतीले जागिर छोडे हुने भन्न थालिन् ।’ श्रीमतीलाई खुसी पार्न गोकुलले कर्पोरेट सेक्टरतिरै काम गर्ने निर्णय गरे र विभिन्न बैङ्क तथा फाइनान्समा आवदेन दिन थाले । गोकुलले सूर्य दर्शन फाइनान्समा फाइनान्स हेडका रूपमा काम पाए । अब उनको कर्पोरेट यात्रा सुरु भयो ।
सूर्य दर्शन फाइनान्स, जेनिथ फाइनान्स हुँदै प्रभु बैङ्कका सेन्ट्रल वेस्ट रिजनका डेपुटी हेड गोकुलको सपनाले सार्थकता बल्ल पाएको छ । चिल्लो भुइँ, टाइसुट अनि १८ महिनाको तलब, भत्ता, बोनस । फाइनान्समा रहँदा थुप्रै काम सिक्ने अवसर पाएका गोकुललाई बैङ्कमा काम गर्न सजिलो भयो । भन्छन्, ‘बैङ्क एउटा चुनौती हो । मैले पार गर्दै आइरहेको छु ।’
भनिन्छ, “मार्केटमा जाने मान्छे कहिल्यै पनि भोको बस्नुपर्दैन ।” यस्तै भन्छन् गोकुल । बैङ्किङमा मार्केटिङलाई चुनौतीका रूपमा लिएका उनले राम्रै पीआर बटुलेका छन् । र त बैङ्कले भनेजस्तो अफर गर्छ उनलाई । गोकुलको अनुभवले बैङ्क बाहिर देख्दा जति ग्ल्यामरस छ, भित्र उत्ति नै चुनौतीपूर्ण भएको ठानेका छन् ।
२०१४ मा प्रभु बैङ्कमा जेनिथ फाइनान्स गाभिँदा उनको आत्मविश्वासले शिखर चुमेको थियो रे । डेडिकेसन अनि कन्टिन्युटीले यहाँसम्म ल्याएको उनी बताउँछन् ।
गोकुल नयाँ पुस्तामा डेडिकेसनको कमी अनि कन्टिन्युटी नदिने प्रवृत्ति बढी देख्छन् । भन्छन्, ‘नयाँ पुस्ताका लागि थुप्रै अवसर छ बैङ्किङमा । ट्रेन म्यानपावरको कमी अनुभूति गरेका गोकुल नयाँ पुस्तालाई टेक्निकल बन्न सुझाउँछन् ।’
भनिन्छ, ‘प्राइभेट सेक्टरमा आउने टाइम निश्चित छ तर फर्कने समय अनिश्चित छ ।’ यो भनाइ बैङ्किङ क्षेत्रमा पनि लागू हुन्छ, त्यसैले अब १०–५ को मानसिकता त्याग्नुपर्ने गोकुलको भनाइ छ । गोकुल भन्छन्, बैङ्क पेपरमा बुझेजस्तो सहज छैन । दृढ इच्छाशक्ति र समर्पण लिएर काम गर्ने हो भने सफलता अगाडि नै छ ।
